Luisa Villalta, unha creadora total: poeta "esixente pero apaixoada" e muller "inquebrantablemente comprometida"

A Coruña

Luisa Villalta foi algo así como unha artista renacentista, 'davinciana'; unha intelectual "humilde" que tocou, con acerto, todos os paus culturais posibles: articulista, dramaturga, música de cámara e poeta, a súa vertente máis prolífica. Todo iso valeulle o recoñecemento como homenaxeada este 2024 co Día das Letras Galegas.

Así a definen amigos e colegas que, consultados por Europa Press para esta reportaxe, reivindican a figura dunha artista "total", reflexiva e pasional a un tempo.

"Recordo dela a súa lucidez como intelectual e a súa versatilidade como creadora. Era unha persona moi cortés, de opinións firmes, pero talante dialogante. Sorría e observaba, pero cando opinaba, o seu criterio iluminaba a conversación. Era moi amiga dos seus amigos e sempre estaba disposta a colaborar nas causas que consideraba xustas", lembra o investigador do Centro Ramón Piñeiro, Armando Requeixo, editor ademais do único volume que reúne toda a obra poética de Villalta, 'Pensar é escuro'.

"Era un poeta conceptual, na que o pensamento, a mensaxe, estaba por riba de todo. Ensaiaba estéticas moi diversas, conxugando tradición e modernidade. Concecuentemente, tamén como artista integral e intelectual comprometida, hai na súa posición moito de filosófico, de cuestionamiento ético e de radicación identitaria", reflexiona Requeixo.

Para a tamén poeta Yolanda Castaño, colega e amiga, Villalta tentaba sempre "equilibrar a dose precisa e exacta de intelección e impresión emocional". "Era rigorosa e á vez manexaba a sutileza da creatividade, da intuición e do xenio", comenta.

Escritora "consciente e coherente"

Coinciden as voces consultadas en resaltar a esixencia e rigorosidade de Villalta, atributos que non lle impedían imprimir nas súas creacións o seu compromiso social, "sempre coherente coa súa posición intelectual e a súa acción pública".

"É unha escritora moi consciente. Toda a obra que escribe en apenas 20 anos dá mostra da responsabilidade coa que constrúe o seu proxecto literario. A razón e o pensamento articulan a súa indagación literaria, unha obra na que o coñecer, o comprender, o camiño ao coñecemento é motor principal", destaca a xornalista e académica da Real Academia Galega, Ana Romaní.

Aproveitando o 20 aniversario do seu prematuro falecemento por unha meninxite fulminante, con tan só 46 anos, a RAG homenaxea este 17 de maio á que definen como unha das grandes figuras da literatura galega da segunda metade dos anos 80 e primeiros dos 90, con máis de 25 obras publicadas, colectivas e individuais, de todos os xéneros e algunhas delas póstumas.

"Desenvolve un proxecto interxenérico. Ademais de poesía, escribe literatura dramática, narrativa, ensaio e xornalismo de opinión. Esta amplitude subliña a dimensión integral do seu proxecto literario. Unha obra de gran coherencia con textos interconectados que emerxen dun mesmo núcleo: a paixón creadora na vontade da razón", explica Romaní.

Precisamente compromiso, identidade e poesía danse a man nunha das súas obras póstumas máis aplaudidas, que vira ao redor da súa forte vinculación a cidade que a viu nacer, A Coruña, 'a cidade alta', como ela chamábaa. En 'Papagaio', colaboración coa fotógrafa Maribel Longueira, Villalta pon voz -en forma de rimas- ao derrubamento e reconstrución do céntrico barrio coruñés do papagaio, zona marcada até os 2000 pola prostitución e o tráfico de drogas.

Colaboración institucional para Villalta

Porén da súa prolífica carreira, é notoria a falta de investigación e análise da súa figura, coñecida na cidade herculina e os seus arredores -especialmente en Sada, onde impartiu clase no instituto- e entre as últimas fornadas de poetas galegos, que a admiran e tómana como exemplo, pero non tanto a pé de rúa.

A este respecto, Requeixo puntualiza que "a maior parte das veces, os grandes estudos e biografías fanse a autores xa dunha certa idade e con toda unha vida literaria desenvolvida". Para Castaño, a "prematura" partida de Villalta fixo moi complicado "anticiparse á sistematización do seu traballo".

Romaní vai un pouco máis aló e inclúe a variable da velocidade no mundo literario. "Ocorre con outros nomes da nosa literatura. Manter viva a obra e a figura unha vez que o autor falece é complicado cando o que fai mover o mundo literario é a novidade e autores moi activos no espazo público. O mercado imprime unhas dinámicas que fan difícil a pervivencia dos libros e o interese polas obras máis aló das efemérides ou homenaxes. Se non se trata, claro, de figuras canónicas ou clásicos".

Colegas e coñecidos coinciden en mostrarse optimistas ante a posibilidade de que o recoñecemento outorgado co 17 de maio sirva para achegar un pouco máis o traballo de Villalta á sociedade galega en conxunto.

"Esperemos que a celebración deste ano axude tamén nese mesmo camiño de ampliar e facilitar o coñecemento. Porque non creo que sexa un poeta moi coñecida. Mesmo no período da súa vida de maior actividade literaria e pública. Finalmente a presenza e proxección pública das escritoras galegas (fose do ámbito estritamente literario) é relativamente recente e para iso poucas autoras teñen unha presenza social relevante que facilite ese recoñecemento. A literatura galega segue ocupando un lugar secundario no mercado do libro e na súa divulgación", lamenta.

Ademais, aínda incidindo en que o Día das Letras Galegas é a iniciativa institucional "de máis prestixio que a Academia ten", matiza que "non é a única fórmula". "Haberá que pensar tamén colectivamente desde institucións, organizacións profesionais e colectivos como articular procesos e iniciativas que permitan entender e situar a cultura literaria noutros marcos", anima.

Yolanda Castaño defende tamén a necesidade de seguir celebrando a data, aínda cos seus fallos. "O máis probable é que se non se celebrase, aínda habería menos motivos para lembrar obras literarias en galego. Actualizalas, reeditalas, estudalas, descubrir posibles inéditos que quedasen por publicar... O 17 de maio serve para consolidar obras no tempo mentres se fan todas estas cousas", apunta.

"Inquebrantablmente comprometida"

O compromiso coas causas sociais continuaría marcando o día a día de Villalta, coinciden. Así, aseguran que a homenaxe da RAG sorprenderíaa manifestándose por causas que en 2024 protagonizan debates sociais, moitas das cales xa o facían en 2003, da man de Villalta.

"Lamentablemente nalgunhas cuestións parece que non pasaron 20 anos", comenta Romaní, que asegura que Villalta estaría "a participar nas concentracións, escribindo artigos, estimulando un pensamento crítico e activo".

"Deixou moi clara a súa opinión respecto da cuestión Palestina-Israel, así como doutras cuestións non menos actuais: a inxustiza social, a desigualdade, a lingua, a educación, a emigración, a ecoloxía, a manipulación e o uso fraudulento das palabras. Temas moitos deles de absoluta actualidade. Parece que nalgúns ámbitos nestes 20 anos máis que avanzar, retrocedemos", reflexiona a académica.

Requeixo aposta tamén por Gaza e engade "a liberdade do pobo ucraíno". "E quero pensar que, como sempre fixo, situaríase á beira dos máis desfavorecidos, de todos os marxinados e desclasados".

Recolle esta idea Yolanda Castaño, segura de que Villalta poría o seu talento artístico e o seu pensamento intelectual ao servizo dos oprimidos. "Era irrenunciable e inquebrantablemente comprometida", lembra.